Osjećam obavezu da javnost podsjetim na određene historijske činjenice koje bi se morale uzeti u obzir kada se govori o aktuelnoj situaciji u Srebrenici, uključujući i pitanje predstojećih izbora.
POTOČARI 1997. godine, 13. jula, pedesetak majki žrtava, sa nekoliko muškaraca, uključujući i mene, sa jednim autobusom su posjetile groblje u Srebrenici na lokaciji Kazani. Na tom mjestu je toga dana, uz jako obezbjeđenje američkog SFOR-a, prvi put nakon rata obavljena komemoracija.
Sve je trajalo sat i onda smo svi ponovo sjeli u autobus i otišli kući – u Federaciju. Povratak je u to vrijeme bio samo misaona imenica, a bošnjačke vijećnike u opštini su, tokom njihovog povremenog boravka u Srebrenici, čuvali američki vojnici naoružani do zuba.
1998. godine, 11. jula (ne 13. jula kao prvi put) uz veliko ubjeđivanje sa OHR-om i SFOR-om, organizovan je odlazak u Potočare za ukupno pet autobusa sa nekoliko stotina članova porodica žrtava. Položili smo cvijeće na ogradi fabrike akumulatora u Potočarima. Fabrika je u to vrijeme bila u posjedu Ministarstva odbrane Republike Srpske i imala je naoružane stražare Vojske Republike Srpske, obučene u maskirne uniforme sa crvenim beretkama na glavi. Toga dana smo obavili prvu komemoraciju nakon rata u Potočarima i zarekli se da ćemo mezarje za žrtve genocida izgraditi na zemljištu preko puta fabrike akumulatora, bivše baze holandskog UNPROFOR-a – dakle, na mjestu gdje su pripadnici holandskog bataljona u ruke srpske vojske izručili 2.000 muškaraca i dječaka. Svi su ubijeni u narednih nekoliko dana.
1999. godine, 11. jula, uspjeli smo, ponovo uz obezbjeđenje američkog SFOR-a, u Potočare doći sa petnaest autobusa. Tada su nam se, mnogi protiv svoje volje i nakon dugog ubjeđivanja, pridružili domaći političari i strane diplomate.
2000. godine, 11. jula, porodice žrtava, organizovane u nekoliko udruženja, uspjele su da ubijede predstavnike međunarodne zajednice u BiH, UN, OHR, američkog ambasadora, SFOR i tadašnju vlast, da se za preko stotinu autobusa obezbijede sredstva i osigura maršruta Kladanj – Potočari. Po nebu su letjeli američki helikopteri, kote oko Potočara zaposjeli američki vojnici, a svakih sto metara maršrute duge 75 kilometara od Kladnja do Potočara, sa obje strane puta, stajali su uniformisani policajci Republike Srpske. Saobraćaj je za sva druga vozila bio zabranjen. Bila je to prva masovna posjeta Potočarima na godišnjicu genocida.
Toga dana za komemoraciju u Potočarima je znao cijeli svijet. Iako će prva dženaza za žrtve genocida biti organizovana tek 2003. godine, Potočari su od tada postali mjesto hodočašća za sve one koji osjećaju potrebu da svojim prisustvom odaju počast žrtvama genocida. To se desilo unatoč činjenici da mezarje tada još nije postojalo, i da se fabrika akumulatora još nalazila u posjedu Ministarstva odbrane Republike Srpske.
U tom periodu, slučajno ili ne, počeo se odvijati intenzivniji povratak Bošnjaka u Srebrenicu i okolne opštine – iako porodice žrtava želju da svoje sinove, braću i očeve sahrane u Potočarima nikada direktno nisu vezivale za pitanje povratka.
8372 Glavni razlog zbog kojeg pišem ovaj tekst je vezan upravo za prijeratne adrese žrtava genocida. Prema evidenciji na osnovu koje su na zid u Potočarima uklesana njihova imena, žrtve genocida počinjenog nad Bošnjacima jula 1995. godine u Srebrenici i oko nje potiču iz jedanaest opština. U kontaktu sa nekoliko udruženja dobio sam sljedeće podatke o prijeratnim adresama žrtava čija imena se nalaze među 8.372 imena u Potočarima:
2.081 – opština Bratunac, 1.580 – opština Vlasenica (uključujući sadašnju opštinu Milići), 470 – opština Zvornik, 380 – opština Han-Pijesak, 520 – opština Rogatica, 310 – opština Višegrad.
Ovi ljudi i njihove porodice u Srebenicu nisu pali s neba. Većina je tu dospjela 1992. bježeći iz svojih spaljenih sela. Oni posljednji su se uspjeli probiti do Srebrenice nakon pada Cerske i Konjević-Polja, marta 1993. godine.
Napominjem da ovi brojčani podaci možda nisu sasvim precizni, ali oni svakako pokazuju koliki je udio broja žrtava koje ne potiču sa područja opštine Srebrenica u ukupnom broj žrtava: 65% u odnosu na 35% žrtava koje su prije rata živjele na području opštine Srebrenica.
Ako se ovom broju doda i onaj broj žrtava iz perioda 1992 – 1993. (grad Srebrenica je sa svojom užom okolinom 17. aprila 1993. godine proglašen zaštićenom zonom UN-a, nakon čega prestaju intenzivna borbena dejstva), onda je udio žrtava iz drugih opština u ukupnom broju žrtava u Podrinju još i veći – na primjer, masakr nad Bošnjacima Zvornika, Bratunca (maj 1992), Vlasenice (logor Sušica), pokolji u opštini Višegrad. Mladić se, prema optužnici Tužilaštva u Haagu, između ostalog, tereti za genocid počinjen 1992. upravo u ovim opštinama (pored još nekoliko opština).
Ali, da se vratimo na onaj događaj iz jula 1995. godine koji je u presudama dva međunarodna suda, ICTY i ICJ, okvalifikovan kao genocid.
Jasno je da se ono što nazivamo “genocid u Srebrenici” ne može vezati samo za opštinu Srebrenica već za širu regiju srednjeg Podrinja.
Masakr iz jula 1995. nije opštinski genocid. To nije tačno ni sa aspekta mjesta egzekucija. Gotovo sve masovne egzekucije su izvršene izvan područja opštine Srebrenica. Na primjer: magacin u Kravici – opština Bratunac, Konjević-Polje – opština Bratunac, Cerska – opština Vlasenica (sada Milići), farma Branjevo/Pilica – opština Zvornik, Kozluk – opština Zvornik. Egzekucija koju je izvršila jedinica Škorpioni nad šest dječaka nalazi se u opštini Trnovo, dvjesto kilometara od Srebrenice.
To nije tačno ni sa aspekta lokacija masovnih grobnica: većina masovnih grobnica je pronađena izvan opštine Srebrenica, a najveći dio je pronađen na području opštine Zvornik.
To nije tačno ni sa aspekta jedinica koje su učestvovale u operaciji Krivaja 95, osmišljene u komandi Drinskog korpusa Vojske Republike Srpske čiji štab je bio u Vlasenici. U izvještaju Komisije za istraživanje događaja u Srebrenici i oko nje od 10. do 19. jula 1995. (objavljenom u Banjoj Luci, juna 2004), koju je, pod pritiskom Paddya Ashdowna, imenovala vlada Republike Srpske, piše da je u ovoj operaciji učestvovalo 25.000 pripadnika vojske i policije Republike Srpske. Teško da bi se jula 1995. godine u Srebrenici i oko nje mogao skupiti toliki broj vojske i policije da srpske snage nisu došle sa svih strana teritorije pod srpskom kontrolom.
To nije tačno ni sa aspekta komandnog kadra VRS-a koji je komandovao operacijom. Komandant VRS-a Ratko Mladić i veliki dio njegovog štaba je direktno učestvovao u operaciji zauzimanja Srebrenice, ali i u egzekucijama koje su uslijedile.
To nije tačno ni po presudi Međunarodnog suda pravde od 26. februara 2007. godine (paragraf 297), jer tamo piše – da su jula 1995. godine snage vojske i policije Republike Srpske počinile genocid u Srebrenici i oko nje nad Muslimanima Bosne i Hercegovine (ne nad stanovnicima opštine Srebrenica).
Prema tome – kada je, prije pet-šest godina, počeo sa negiranjem genocida u Srebrenici, Milorad Dodik je, govoreći da je masakr u Srebrenici bio “jedan lokalni incident”, odnosno “incident lokalnog karaktera”, odnosno “izolovani incident”, te da sa tim Republika Srpska, vojska, odnosno policija Republike Srpske, nemaju ništa, da je to počinila šačica pojedinaca itd, svjesno pokušavao dezavuisati javnost, prije svega Srbe, i prikriti stvarni karakter tog događaja. Možda Dodikovo nastojanje da “Srebrenički genocid” svede na “lokalni incident” ne bi bilo ni registrovano da on konačno nije skinuo masku kada je krajem septembra 2010. u svojoj predizbornoj kampanji, u Domu kulture u Srebrenici, izjavio: “Ovo ovdje nije bio genocid”. Uslijedio je aplauz. Dodik se tada, sasvim otvoreno, stavio na stranu poricatelja i na ovaj način institucionalizirao negiranje genocida.
MINIMALISTIČKI ZAHTJEV Iz prethodno navedenih činjenica jasno je da je zahtjev da se opštini Srebrenica (u okviru postojećeg dejtonskog ustavnog uređenja) dodijeli specijalni tretman, jer bi se u suprotnom, legalizovao genocid, zapravo jedan minimalistički zahtjev.
Ako u okviru postojećeg dejtonskog ustavnog uređenja, a na osnovu pravosnažne presude za genocid, postoji osnov za specijalni tretman, bilo da se radi o izborima ili nečem drugom, onda taj osnov postoji za još najmanje nekoliko opština – Bratunac, Vlasenica i Zvornik, recimo, pa je stoga trenutni zahtjev za opštinu Srebrenica minimum minimuma.
Ne smijemo nikada dozvoliti da to što je u posljednjih desetak godina pažnja međunarodne i domaće javnosti bila usmjerena gotovo isključivo na opštinu Srebrenica, i to što se Memorijalni centar Srebrenica – Potočari nalazi na području opštine Srebrenica, zamagli stvarnu sliku o razmjerama onoga što svi nazivamo “Srebrenički genocid”.
SVJETLO NA KRAJU TUNELA Odlukom visokog predstavnika Christiana Schwarz-Schillinga od 25. juna 2007. godine, Fondacija Srebrenica – Potočari, Spomen-obilježje i mezarje je transformisana u Memorijalni centar Srebrenica – Potočari Spomen-obilježje i mezarje za žrtve genocida iz 1995. Memorijalni centar, zemljište i objekte na površini od oko 150 duluma, njegov sakralni dio, odnosno mezarje sa desne strane puta Bratunac – Srebrenica i bivšu fabriku akumulatora, njegov memorijalni dio sa muzejskim sadržajem, odnosno bivšu bazu holandskog UNPROFOR-a, nakon ove odluke obezbjeđuje SIPA. Memorijalni centar se finansira iz državnog budžeta.
Dakle, bez obzira na to ko upravlja opštinom Srebrenica, dok je države Bosne i Hercegovine, funkcionisanje Memorijalnog centra ne bi trebalo doći u pitanje. Ne znam da li, možda, važi i obrnuto.
Neki dan sam razgovarao sa svojim prijateljima u Srebrenici o aktuelnoj situaciji vezanoj za izbore i pitanje – ko će biti sljedeći opštinski načelnik, i koliko je bitno da li će ta osoba biti Bošnjak ili Srbin.
Jedan od prijatelja, koji, inače, živi u Bratuncu kao povratnik već nekoliko godina, mi je rekao: “Srebrenica je za nas svjetlo na kraju tunela”. Objasnio mi je da, iako je on stanovnik opštine Bratunac, čiji načelnik je srpske nacionalnosti, njemu i drugim Bošnjacima, povratnicima u regiju, znači puno to što je do sada načelnik opštine Srebrenica bio bošnjačke nacionalnosti.
“Mi u Bratuncu živimo relativno normalno, i povratak u opštinu je veći nego u Srebrenici, iako naš načelnik nije Bošnjak”, kaže on. “Ali nama je važno ko je načelnik u Srebrenici jer atmosfera i raspoloženje povratnika u cijeloj regiji zavisi od toga. Srebrenica je svjetlo na kraju tunela”, završava taj moj prijatelj svoju konstataciju o situaciji u regiji.
Srebrenica je “svjetlo na kraju tunela” i sa aspekta geografije, demografije, historije. Kada idem u Potočare, gdje su ukopani posmrtni ostaci mojih roditelja i brata, i moga amidže, obično vozim preko Romanije. Vožnja u prosjeku traje dva i po sata. Nekad i duže. Ako idem sam, upalim muziku na CD-u i već iza Sokoca moram da je ugasim – zato što prolazim pored sela Mičivode, gdje su srpske snage u ljeto 1992. počinile masakr, iako je stanovništvo izjavilo lojalnost vlastima Republike Srpske i tu živjelo nekoliko mjeseci. “Došli su da nas pobiju tek kad smo pokosili i pokupili sijeno”, rekao mi je jedan od preživjelih.
Muziku ponovo upalim kada prođem Mičivode, i vozim dalje ka Han-Pijesku. Onda je ponovo ugasim kad stignem na Han-Pogled jer se počinjem spuštati ka Vlasenici. I ne palim je više – jer se mjesta egzekucija i masovnih grobnica redaju jedno za drugim. Na velikoj okuci prije Vlasenice je stratište gdje su vlasenički Bošnjaci ubijani 1992. godine. Vlasenica je grad u kojem su počinjena brojna gnusna ubistva, gdje je bio logor Sušica, iako u ovom gradu nije bilo ratnih dejstava. Tu je jula 1995. ubijena i moja majka.
Nakon toga prolazim pored sela Zaklopača, gdje su srpske snage počinile prvi masakr u ovom dijelu istočne Bosne. U maju 1992. za nekoliko minuta su poubijani svi stanovnici tog sela koji su se tu zatekli u momentu upada srpskih snaga. Nisu pošteđeni ni žene i djeca.
Nakon petnaestak minuta vožnje prolazim kroz Novu Kasabu. Tu je već u maju 1992. izvršena egzekucija nad nekoliko grupa Bošnjaka. Prolazeći pored fudbalskog igrališta u Novoj Kasabi, nemoguće je ne misliti na juli 1995. kada su srpske snage, na tom istom igralištu, držale preko hiljadu Bošnjaka, muškaraca i dječaka, nakon čega su svi strijeljani i bačeni u masovne grobnice.
Sljedeća lokacija je dio magistralnog puta Vlasenica – Zvornik preko kojega se dio kolone od preko 12.000 ljudi iz Srebrenice uspio probiti ka planini Udrč, i dalje ka Tuzli. Ogroman broj ljudi iz kolone nikada nije uspio preći ovu cestu načičkanu tenkovima i pragama.
Sljedeće mjesto je Konjević-Polje, gdje su izvršene neke od masovnih egzekucija jula 1995. Pa onda idu Sandići, gdje se zarobljenim Bošnjacima (odnosno muškarcima i dječacima koji su se predali Vojsci Republike Srpske) neposredno prije egzekucije obratio i Ratko Mladić lično.
Onda prolazim kroz Kravicu, gdje se i danas, desetak metara od puta, nalazi magacin u kojem je 13. jula 1995. ubijeno preko 1.000 muškaraca i dječaka. Oni nisu strijeljani. Srpski vojnici su kroz vrata i prozore ubacivali bombe i ispaljivali zolje. Preživio je jedan čovjek. Uspio je pobjeći nakon što je ispod izmasakriranih tijela, gušeći se u lokvi krvi, ležao 48 sati pretvarajući se da je mrtav.
Nakon Kravice prolazim kroz Glogovu, Hranču, Suhu – sela u kojima je maja 1992. ubijeno nekoliko stotina Bošnjaka, uključujući žene i djecu. To se desilo prije nego je na Srbe u ovom dijelu Bosne ispaljen ijedan metak.
Onda prolazim kroz Bratunac za koji mnogi kažu da je najkrvaviji grad u BiH. Masakr u školi “Vuk Karadžić” nad Bošnjacima u maju 1992. godine nije bio ništa manje strašan od onoga koji je počinjen tri godine kasnije, jula 1995. godine, u toj istoj školi, nakon pada Srebrenice. To je, vjerovatno, jedina škola u BiH u kojoj je dva puta počinjen genocid u periodu 1992 -1995.
I tek onda stižem u Potočare, gdje niko normalan ne može ostati ravnodušan kada vidi more bijelih nišana. Tu parkiram i odem na mezar oca, majke, brata i amidže.
Ponekad, nakon toga, odem na kafu kod načelnika opštine Srebrenica.
PIŠE: Hasan NUHANOVIĆ (Oslobođenje.ba)